Vào năm Ât mùi 1235, cách đây 789 năm, trên mảnh đất làng Dương Miện, huyện Thượng Hiền, phủ Thiên Trường, lộ Nam Sơn, Nguyễn Hiền, được sinh ra và lớn lên trong một gia đình nghèo, cha mất sớm. Nhưng, với bản tính ham học và thông minh hơn người, tự học, học ở mọi lúc, mọi nơi. Nhờ đó, đến năm 11 tuổi tiếng tăm vang dội đến kinh thành là Thần đồng. Kỳ thi Đình niên hiệu Thiên ứng Chính Bình (1247) ông đỗ Trạng Nguyên, được tặng 4 chữ vàng “Khai quốc Trạng nguyên”. Ông người là đầu tiên ở nước ta, đỗ thủ khoa liên tiếp cả 3 kỳ thi Hội, thi Hương, thi Đình, làm quan tới chức Thượng Thư Bộ Công. Những năm làm quan, Nguyễn Hiền có nhiều kế sách hay phò vua, giúp nước. Bằng trí tuệ và bản lĩnh của mình, Trạng nguyên đã nhiều lần đối mặt với các sứ thần phương Bắc, khiến sứ thần phải  sợ phục, triều đình phương Bắc từ bỏ âm mưu xâm lược nước ta. Về nông nghiệp, Ông mộ dân đi khai hóa, đắp đê sông Hồng, đào kênh mương dẫn nước, phát triển sản xuất mùa màng bội thu, nhân dân ấm no. Về quân sự, ông cho mở mang các xưởng rèn vũ khí, xây dựng võ đường rèn luyện quân sĩ, sẵn sàng chiến đấu chống quân xâm lược.

Quang cảnh Đền thờ

Trạng nguyên qua đời năm (1255) khi còn rất trẻ ở tuổi 21. Nhà vua thương tiếc truy tặng ông là “ Đại vương Thành hoàng”  cho dựng đền thờ Trạng Nguyên ở làng Dương A, ban cho được hưởng lễ nghi Quốc Gia, tôn làm thần, được lập đền phụng thờ ở 32 nơi.  Đây, là sự ghi nhận của vương triều Trần đối với công lao của trạng Nguyên, Ông đã làm cho sứ nước ngoài khâm phục tầm cao trí tuệ của người Đại Việt, góp phần bồi dưỡng lòng tự hào dân tộc cho người dân, để có đủ niềm tin trong cuộc đối đầu và đánh bại quân xâm lược Mông Cổ, một đội quân hùng mạnh mà bấy giờ cả thế giới phải khiếp sợ. Trong số những người góp phần làm nên sự hiển hách của vương triều Trần, Trạng Nguyên Nguyễn Hiền giữ một vị trí độc đáo, có ý nghĩ giáo dục to lớn đối với thế hệ trẻ hôm nay, những con người đang vươn lên làm chủ kho tàng trí thức của nhân loại.

Với gần tám trăm năm xây dựng đền thờ Trạng Nguyên Nguyễn Hiền được bao thế hệ người dân Nam Thắng bồi đắp tạo nên một công trình  kiến trúc nghệ thuật độc đáo với quy hoàng tráng và thâm nghiêm. Song, do sự tàn phá ác liệt của chiến tranh, của thiên tai, cùng với thời gian đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến di sản vật thể và phi vật thể của di tích.

Năm 1994, đền thờ Trạng Nguyên Nguyễn Hiền được xếp hạng di tích Lịch sử- Văn hóa Quốc gia. Sự kiện này đánh dấu một bước phát triển trong nhận thức về Trạng Nguyên Nguyễn Hiền. Là sự thừa nhận có tính chất Nhà nước về vị trí của Trạng nguyên Nguyễn Hiền trong lịch sử, tạo ra những điều kiện thuận lợi để vị trạng Nguyên thiếu niên với trí tuệ xuất chúng đi rộng, đi sâu hơn vào đời sống tinh thần của dân tộc.làm xuất hiện ngày một nhiều và xuất hiện mãi mãi trong tầng lớp thanh, thiếu niên những thiên tài trí tuệ với bản lĩnh cao cả.

Các đoàn đại biểu về dâng hương tại Đền thờ hàng năm

Nhận thức sâu sắc ý nghĩa đó, từ quan điểm chỉ đạo của Huyện uỷ, Uỷ ban nhân dân huyện, 30 năm qua là khoảng thời gian chứng kiến sự chuyển biến tích cực trong việc giữ gìn, bảo tồn, tôn tạo đền thờ Trạng Nguyên, đã có nhiều hạng mục công trình của di tích được phục hồi, trùng tu tôn tạo, trong đó có nhiều hạng mục có giá trị tiêu biểu như; tiền đường, hậu cung, siêu hương, nhà bia, 2 dãy dải vũ. Đồng thời để di tích xứng tầm với tên tuổi và sự nghiệp của trạng nguyên, xứng tầm là di tích quốc gia. Di tích được quy hoạch và mở, cùng với đó là nhiều công trình được tôn tạo như; toà hành mã, hồ sen, hệ thống cột đồng trụ, hồ nước, (Tổng kinh phí cho công tác quản lý, tu bổ, tôn tạo di tích là trên 15 tỷ đồng, trong đó kinh phí Nhà nước hỗ trợ 11 tỷ đồng, khinh phí Xã hội hoá trên 5 tỷ đồng).

Cách đây 30 năm, hệ thống giao thông của xã còn rất hạn chế, kết nối với tỉnh lộ, huyện lộ và quốc lộ chưa thuận tiện, di tích nằm sâu trong khu dân cư và gần như biệt lập với bên ngoài, do chưa chỉ có một đường duy nhất đi đến di tích là qua đường đê hữu Hồng chưa được cứng hoá. Năm 2004, được sự quan tâm của Đảng, chính quyền từ huyện đến tỉnh cầu Ba Đọi được xây dựng trên trục đượng liên xã kết nối với xã Điền Xá và quốc lộ 21, đồng thời tuyến đường tuyến đườngđược nâng cấp thành trục đường phát triển kinh tế phía Bắc huyện. Huyện lộ An Thắng với quy mô cấp 5 đồng bằng, theo trục Đông Tây có điểm đầu là đê hữu sông Hồng trên địa bàn xã Nam Thắng, điểm cuối là đê tả sông Đào trên địa bàn xã Nghĩa An, kết nối với quốc lộ 21, đường trục thành phố Nam Định và tỉnh lộ 490C phá thế cô lập, là bước ngoặt, bước đột phá,cơ hội lớn để Nam Thắng phát triển kinh tế xã hội nhanh, mạnh và bền vững; cơ hội vàng để đền thờ Trạng nguyên kết nối với các di sản khác trong vùng và khu vực, điểm đến tâm linh thuận lợi của du khách trong và ngoài nước.

Lễ hội, các nghi thức tế lễ, trò chơi dân gian, các sinh hoạt văn hoá cộng đồng diền ra tại di tích với nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan đã dần mai một, lãng quên, không còn là lễ hội vùng có tầm ảnh hưởng lớn đối với đời sống tinh thần của nhân nhân trong và ngoài huyện. Để lễ hội đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền trở lại vị thế như sử sách đã nghi chép, trên cơ sở tri thức dân gian ở địa phương, kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học, các nhà chuyên môn. Lễ hội, các nghi thức tế lễ, trò chơi dân gian, các sinh hoạt văn hoá cộng đồng diễn ra tại di tích được quan tâm, trú trọng nghiên cứu, phục dựng, bảo tồn một cách khoa học, bài bản và phát huy hiệu quả. Năm 2010. Lễ hội đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền chính thức được Uỷ ban nhân huyện tổ chức, là sự kiện quan trọng đánh dấu bước phát triển mới về quy mô, tầm vóc của lễ hội. Từ đây, lễ hội Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền đã trở lại vị thế vốn có được khẳng định từ gần tám trăm năm qua, mang đậm bản sắc dân tộc cùng với nhịp sống mới văn minh và hiện đại. thực sự là ngày hội quần tụ, ca ngợi tôn vinh truyền thống hiếu học của quê hương. Đi lễ đền thờ Trạng Nguyên trước mỗi mùa thi cử, trước những sự kiện quan trọng của các “sĩ tử”; đi chẩy hội mùa thu đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền từ ngày 14 đến ngày 16 tháng tám âm lịch hàng năm, giờ đây là phong tục đẹp, là nếp sống trong truyền thống của người dân Nam Thắng nói riêng, Nam Trực nói chung.

Thân thế, sự nghiệp của Trạng nguyên - Di sản văn hoá phi vật thể - tài sản vô cùng qíu báu được Đảng, chính quyền các cấp và nhân dân trân trọng giữ gìn và phát huy. Trong những năm qua,  Tỉnh uỷ, Uỷ ban nhân dân tỉnh, các sở, ban ngành của tỉnh, Huyện uỷ, Uỷ ban nhân dân  huyện tổ nhiều cuộc hội thảo, toạ đàm cùng với nhiều công trình nghiên cứu, đề tài khoa học được công bố. Thân thế, sự nghiệp của Trạng nguyên được sáng tỏ hơn, sâu sắc hơn về tư chất thông minh - vượt khó - hiếu học - năng lực tự học; trí tuệ lỗi lạc, lòng tự tin, bản lĩnh cao cả của vị thiếu niên tuổi 13, thần đồng đất Việt, khai quốc Trạng nguyên Nguyễn Hiền. Song song với việc làm trên, công tác truyền thông được đẩy mạnh với sự giúp đỡ của các cơ quan truyền thông trung ương và địa phương, các trang mạng xã hội của con em quê hương với hàng trăm bài viết, phóng sự, ký sự, clip vv… quảng bá, giới thiệu về Trạng nguyên và đền thờ ông đã được đăng tải trên các nền tảng truyền thông đa phương tiện, góp phần lan toả đến với các tầng lớp nhân dân, nhất là đối với thế hệ trẻ hôm nay,những người đang vươn lên làm chủ kho tàng kiến thức của nhân loại. Để tôn vinh, lan toả trí tuệ lỗi lạc và tinh thần hiếu học của Trạng nguyên cấp uỷ Đảng, Chính quyền nhiều địa phương đã đặt tên trạng nguyên Nguyễn Hiền cho nhiều tuyến phố, tên đường; trên 30 trường Trung học phổ thông, Trung học cơ sở, Tiểu học mang tên Trạng nguyên. Noi gương Trạng nguyên trường học mang tên ông đều là những trường có thành tích xuất sắc trong giảng dạy và học tập; nhiều giáo viên trở thành nhà giáo ưu tú…nhiều học sinh đạt những thành tích cao trong học tập, thi cử.

Sau 30 năm đón nhận bằng xếp hạng di tích lịch sử  - văn hoá quốc gia, bộ mặt của di sản không ngừng thay đổi, hồi sinh dần trở lại với diện mạo vốn có trong lịch sử. Đền thờ Thần đồng đất việt, Khai quốc Trạng nguyên Nguyễn Hiền giờ đây nguy nga, hoành tráng bề thế và linh thiêng, là viên ngọc sáng của nghệ thuận kiến trúc độc đáo, là sự kết tinh nhuần nhuỵ truyền thống Á đông giàu bản sắc tâm hồn Việt, là niềm tự hào to lớn của mảnh đất, con người Nam Thắng nói riêng, Nam Trực chung, đang vươn mình với sức sống  ngày càng mãnh liệt hơn.

Đồng chí Đỗ Văn Lạc – Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Nam Thắng cho biết: Những ngày này, cùng với tập trung thực hiện tốt các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, xã hội những tháng cuối năm 2024, xã Nam Thắng đang tích cực chuẩn bị cho Lễ kỷ niệm 30 năm đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền được xếp hạng di tích lịch sử - văn hoá quốc gia ( 1994 – 2024) và khai mạc Lễ hội truyền thống Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền năm 2024 sẽ diễn ra vào ngày 14/9/2024 ( tức ngày 12 tháng 8 năm Giáp Thìn). Trong dịp này sẽ diễn ra các hoạt động như: Tế, lễ; trao đổi về thân thế và sự nghiệp của Trạng nguyên Nguyễn Hiền, triển lãm cây cảnh nghệ thuật; khai mạc giải bóng đá chào mừng Lễ hội truyền thống Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền; văn nghệ, các trò chơi dân gian và truyền thống, vv…

Thu Hiền