Chùa Cổ Ra (Già Độ Tự) tọa lạc tại xóm Nam, thôn Cổ Ra, xã Nam Hùng. Chùa Cổ Ra ngoài thờ Phật, còn thờ Đức Thánh tổ, thiền sư Bùi Huệ Tộ (1566-1641) một vị chân tu đã suốt đời vì đạo pháp dân tộc, vì cuộc sống bình yên, no ấm của nhân dân.

Căn cứ vào cuốn Kệ hiện lưu giữ tại chùa Cổ Ra, xã Nam Hùng, sách Từ điển Phật học và đặc biệt là tác phẩm Thánh tổ thực lục do Đốc học trấn Sơn Nam Đoàn Khiết Phủ soạn vào niên hiệu Minh mệnh thứ nhất (1820) lưu giữ tại Đền Am thì Thiền sư Bùi Huệ Tộ sinh ngày 10 tháng Giêng năm 1566, đời vua Lê Anh Tông, tại thôn Tô, xã Chân Đàm, nay là thôn Nhất, thị trấn Nam Giang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định.

Ngai và bài vị thờ Thiền sư Bùi Huệ Tộ

Ông sinh ra trong một gia đình nền nếp, giàu truyền thống hiếu học. Thân phụ ông là Bùi Nhất Lang, hiệu là Phúc An và thân mẫu là Nguyễn Nhất Nương, hiệu là Thục Tiết. Được cha mẹ nuôi dạy và cho ăn học tới tuổi trưởng thành, Bùi Huệ Tộ đã hai lần lập gia đình nhưng cả hai bà vợ đều qua đời sớm do lâm bệnh hiểm nghèo. Trước xã hội rối ren bởi sự tranh giành quyền lực của các tập đoàn phong kiến, thấy cuộc đời nhiều nỗi éo le, trắc trở, năm 32 tuổi, Bùi Huệ Tộ đã chọn con đường xuất gia tu hành. Qua nhiều năm tu hành, ông đã giác ngộ và tìm thấy chân lý của đạo Phật là cứu nhân độ thế.

Nguồn tư liệu lịch sử cùng truyền thuyết lưu truyền trong dân gian còn cho biết, trong quá trình tu hành, tìm hiểu và giác ngộ đạo Phật, Thiền sư Bùi Huệ Tộ kế thừa và phát triển tác phẩm  Khóa hư lục của Vua Trần Thái Tông (1218 - 1276) thành  Kế hư lục. Đây là bộ sách khá đồ sộ, gồm 40 chương, nội dung sách nhằm tuyên truyền những tư tưởng tích cực của đạo phật về độc lập, thống nhất, sắc thái riêng của Phật giáo Thiền Tông Việt Nam. Tiếp thu những tư tưởng tiến bộ đó, Thiền sư Bùi Huệ Tộ đã hướng con người tu hành và truyền đạo của mình theo con đường dân tộc gắn với đạo pháp.

Chuông Già Độ, đúc năm Gia Long 14 (1812)

 Năm Kỷ Tỵ (1629),  Thiền sư Bùi Huệ Tộ xây dựng chùa và trụ trì chùa Già Độ. Trong quá trình tu hành người đã bỏ tiền ra mua 9 mẫu tám sào ruộng, cùng với nhân dân địa phương tiếp tục xây dựng mở mang cảnh chùa. Chỉ sau 5 năm trụ trì cảnh chùa được khanh trang, đời sống nhân dân trong vùng phồn thịnh.

Cùng với việc truyền đạo, Thiền sư Bùi Huệ Tộ còn có công xây dựng và trụ trì 17 ngôi chùa thuộc khu vực huyện Nam Trực như chùa Tiên Độ (Đồng Côi, Nam Giang), chùa Sùng Đức (Bái Trạch, Nghĩa An), chùa Hinh Lan (Thanh Khê, Nam Cường), chùa Già Độ (Cổ Ra, Nam Hùng), chùa Thiên Bảo (Thọ Tung, Nam Hùng), chùa Thùy Hồng (thôn Đầm, Nam Dương)… và xa hơn nữa là chùa Đông Hồ, Non Nước (thành phố Ninh Bình, tỉnh Ninh Bình). Ở những nơi này, Thiền sư đã giành nhiều tâm huyết để vận động nhân dân địa phương và thập phương tín đạo sửa sang cảnh chùa; bỏ tiền để mua ruộng, chuộc nhà và đồ đạc cho dân nghèo đã bán trước đó, giúp họ làm ăn, sinh sống. Tại Đền Am còn nhiều câu đối khẳng định công lao của ông, lòng biết ơn của nhân dân trong vùng đối với một nhà sư suốt đời vì đạo, vì dân.

"Thần thông quýnh xuất tam thiên giới

Linh sảng nhưng truyền thập bát am"

Nghĩa là: "Thần thánh hơn cả các vị trong ba ngàn thế giới, sự linh thiêng của ngài còn truyền lại ở mười tám am".

"Lê triều tam bách tài chí kim đán Việt Phương lưu Tô trừ Bắc,

Cổ Xát thập bát hương phụng sự từ vân phổ biếu cõi giang Nam"

Nghĩa là:

  “ Ba trăm năm trước thời Lê, cho đến nay, đức thánh che chở, tiếng thơm để lại thấm nhuần sông Tô nơi đất Bắc.

Xây dựng 18 ngôi chùa cổ, dân làng phụng thờ thần mây lành phủ khắp, cỏ cây tươi tốt nhờ được nước bể Nam”.

Ngày 10 tháng giêng năm Tân Tỵ (1641), niên hiệu Dương Hòa, đời vua Lê Thần Tông, khi ông đã 76 tuổi, ngài cho xếp củi đầu làng Cổ Tung rồi tự thiêu trước sự chứng kiến của người dân địa phương đối với một vị chân tu. Chỗ Thiền sư tự thiêu, tục gọi là gò Thánh hóa.

         Thiền sư Bùi Huệ Tộ được Phật giáo suy tôn là Bồ tát, Đạo giáo suy tôn là Thánh tổ và những nơi ngài đến trụ trì đều được nhân dân tôn làm phúc thần. Để tỏ lòng biết ơn, nhân dân làng Cổ Ra đã lấy một phần tro xác của người cho vào bình sứ đặt trong bảo tháp của chùa Già Độ

Tập Kệ chép lại thân thế, sự nghiệp của Thiền sư được lưu giữ tại chùa có ghi :

"Uy đức cao siêu pháp giới tôn

Viên dong phổ chiếu mãn càn khôn

Chứng minh công đức chuân cần ý

Già độ nghiêm nghiêm vạn cổ tồn"

Nghĩa là:

  “Uy đức hơn cả các vị tôn kính trong hàng ngũ các sư

            Ngài trở thành con người tròn trặn nhất trong khoảng trời đất

    Công đức thể hiện rõ rệt ra ở việc cần, kiệm thường ngày

Nơi cảnh chùa trang nghiêm tiếng tăm còn mãi”

Hiện nay tại chùa Già Độ còn treo bức đại tự đề 3 chữ Hán có nội dung: “ Phật pháp tăng”;  “Thánh trung vương”  ( Vua trong các vị thánh);  “Từ bi quảng đại” (Đức từ bi rộng lớn). Nhân dân làng Cổ  Ra quen gọi người là Đức thánh tu, Đức thánh hóa. Đã từ lâu, ở chùa Cổ  Ra và những ngôi chùa Thiền sư trụ trì, nhân dân đều tạc tượng để phụng thờ rất trang nghiêm. Chùa Cổ Nông đúc tượng đức Thiền sư bằng đồng ngồi trên bệ cao cùng bài vị khắc dòng chữ Hán có nội dung “Đại thánh linh ứng kiêm hòa thượng Thiền sư bắc khâu tăng tử Huệ tộ, gia phong anh uy hiển liệt diệu pháp từ quang linh ứng đại Bồ tát”.

Câu đối treo tại tam bảo có ghi:

Phiên âm:

 “Già Độ linh truyền Bùi Thánh tích

                             ( Khải Định ngũ niên xuân)

Bồ đề phúc nhãn Phật từ nhan”

                              (Bản xã tín nữ Đặng Thị Hương bái tiến)

Dịch nghĩa:

“Chùa Già Độ linh thiêng truyền lại vết tích của vị Thánh họ Bùi

                            (Mùa xuân niên hiệu Khải Định thứ 5)

Dưới cây Bồ đề, phúc đức đầy khắp nhan sắc hiền từ của Phật”

                            (Tín nữ trong xã là Đặng Thị Hương lạy dâng)

          Chùa Cổ Ra tọa lạc trên một mảnh đất rộng trên 10.000m², hướng chính của chùa là hướng Đông Nam. Chùa làm theo kiểu hình chữ đinh, gồm bái đường 5 gian, tam bảo 4 gian quay dọc. Phía trước tòa bái đường là sân rộng khoảng 300m², từ sân lên tòa bái đường qua hệ thống bậc tam cấp và cửa gỗ lim ô vuông. Toàn bộ kiến trúc tòa bái đường mang đậm phong cách kiến trúc thời Nguyễn gồm 2 hàng cột gỗ lim với 12 cột, hệ thống kẻ bẩy được chạm khắc hình hoa lá cách điệu với đường nét mềm mại, uyển chuyển. Hai bên tả hữu đều bố trí bệ thờ. Bên trái đặt tượng Đức ông, bên phải đặt trang trọng bài vị và tượng thờ Bùi Huệ Tộ được đúc bằng đồng. Chính diện các gian đều treo các bức hoành phi, đại tự, câu đố làm tăng sự uy nghi nơi thờ tự.

Tòa bái đường

Tiếp theo tòa bái đường là tam bảo, tam bảo được bố trí theo chiều dọc, với kiết cấu hai hàng cột (gồm 8 gỗ lim) chạy song song. Tất cả các cột đều được kê trên tảng đá làm tăng thêm sự vững trãi và tạo độ bền vững cho công trình.

Cách tòa tam bảo 1,5m là gác chuông. Gác chuông có kiến trúc khá độc đáo với 4 cột đá ở giữa và 4 cột gỗ lim ở phía ngoài làm cho công trình vừa bền vững, vừa bề thế. Gác chuông có kiến trúc theo kiểu chồng diêm 2, tầng 8 mái, ngăn cách giữa các tầng là sàn gỗ lim. Trên gác chuông treo chuông đồng, chuông do nhà sư Giác Nhân cùng với nhân dân địa phương đúc vào năm Gia Long thứ 14 (1812)

Gác chuông

Nhà tổ và phủ mẫu là những công trình mới được phục dựng, kết cấu đơn giản theo kiểu tường hồi bít đốc, vì kèo quá giang, mái lợp ngói nam, nền lát gạch đỏ. Có thể nhận thấy, chùa Cổ Ra hiện nay bao gồm nhiều hạng mục kiến trúc, vừa có yếu tố cổ, vừa có yếu tố tân đan xen, kết hợp hài hoà và bổ sung cho nhau tạo thành một tổng thể kiến trúc quy mô và mang phong cách kiến trúc cổ truyền dân tộc.

Tại chùa Cổ Ra hàng năm diễn ra nhiều sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng liên quan đến nhân vật thờ cũng như các sự kiện của địa phương như:  Lễ kỵ ngày hoá của Thiền sư Bùi Huệ Tộ (ngày 8, 9, 10 tháng Giêng); Lễ kỳ yên (ngày 15 tháng Giêng); Lễ kỵ Thánh mẫu (ngày mồng 3 tháng 3); Lễ Phật đản (ngày mồng 8 tháng 4)...Trong những ngày diễn ra lễ hội, ngoài các nghi thức tế lễ còn có nhiều sinh hoạt văn hoá, trò chơi dân gian đặc sắc như: đấu vật, đánh tổ tôm điếm, cờ người, hát chèo, ca trù...Các điệu hát ca trù ở đây phần lớn dựa vào sự tích và công lao của Thiền sư Bùi Huệ Tộ. Trong những năm gần đây, lễ hội còn tổ chức các hoạt động thể thao như bóng chuyền, bóng đá...Thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia. Đây chính là môi trường để lưu giữ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong xu hướng hội nhập, phát triển hiện nay.

 Hệ thống kiệu và đồ thờ

Chùa Cổ Ra là công trình tín ngưỡng, tôn giáo thờ Phật và Thiền Sư Bùi Huệ Tộ (1566 - 1641). Thiền sư Bùi Huệ Tộ là một vị chân tu đã tiếp thu và truyền bá trong nhân dân những tư tưởng tích cực của đạo Phật về tinh thần nhập thể, tính độc lập, tự chủ và nhân văn của Phật giáo Thiền tông thời Trần. Ông đã hướng con đường tu hành và truyền đạo của mình theo con đường dân tộc gắn với đạo pháp. Cùng với việc truyền đạo, Thiền sư còn có công xây dựng và trụ trì ở hàng chục ngôi chùa trên địa bàn huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định và tỉnh Ninh Bình, trong đó có chùa Cổ Tung. Sau khi “hỏa trung hóa Phật”, Thiền sư được Phật giáo suy tôn là Bồ tát, Đạo giáo suy tôn là Thánh tổ và được dân gian suy tôn, các triều đại phong kiến sắc phong là Phúc thần.

Trong hai cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp và Đế quốc Mỹ xâm lược, chùa Cổ Ra không chỉ là cơ sở cách mạng tin cậy mà còn là địa điểm ghi nhận nhiều đóng góp quan trọng của địa phương trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất nước nhà. Chùa Cổ Ra là công trình kiến trúc do Thiền sư Bùi Huệ Tộ xây dựng, tuy đã trải qua nhiều lần tu sửa, tôn tạo, nhưng đến nay công trình vẫn bảo lưu được nhiều giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ, chùa Cổ Ra còn giữ được khá nguyên vẹn các hạng mục công trình, đặc biệt là bộ khung bằng chất liệu gỗ, với các mảng chạm khắc phong phú, sinh động mang đậm phong cách nghệ thuật truyền thống dân tộc. Bên cạnh đó, di tích chùa Cổ Ra còn lưu giữ được nhiều di vật, cổ vật và đồ thờ tự có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học. Ngoài giá trị lịch sử, kiến trúc nghệ thuật, chùa còn bảo tồn, lưu giữ được nhiều giá trị văn hóa phi vật thể phong phú, đa dạng, tiêu biểu là lễ hội truyền thống tưởng nhớ công lao của Thiền sư Bùi Huệ Tộ diễn ra vào ngày mồng 8, 9,10 tháng Giêng. Trong lễ hội không chỉ các nghi lễ được thực hành mà nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa và trò chơi dân gian truyền thống được tái hiện, thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia. Đây chính là môi trường để lưu giữ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong xu hướng hội nhập, phát triển hiện nay.

Với những giá trị tiêu biểu về lịch sử và văn hóa, chùa Cổ Ra xã Nam Hùng đã được xếp hạng Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh năm 1996.